Bezoek aan Documenta Fifteen (Kassel, 18 juni – 25 september 2022)  
Verslag Fenny Vlietstra, augustus 2022

‘Is kunst altijd het resultaat van een ‘allerindividueelste expressie’ of kan het ook het proces zijn van een collectieve, maatschappelijke actie?’ 

De Documenta is een tentoonstelling die om de vijf jaar plaatsvindt in de Duitse stad Kassel en precies 100 dagen duurt. Opgericht in 1955 door kunstenaar Arnold Bode als rehabilitatie van de door de Nazi’s verbannen ‘Entartete Kunst’.

Bode wilde de wereld via de kunsten weer in gesprek brengen.

De Documenta die hieruit voortkwam, is uitgegroeid tot één van de meest toonaangevende kunstevenementen in de wereld.

Begin februari 2019 werd bekend dat het kunstenaars collectief ruangrupa uit Indonesië (Jakarta) de artistieke leiding zou krijgen over documenta 15. Dit betekende dat de documenta voor het eerst geleid zou worden door een collectief.

ruangrupa opgericht in 2000 in Jakarta is inmiddels een internationaal bekend collectief. ruangrupa betekent ‘visuele ruimte’: ruang = ruimte, rupa = visueel, ofwel ‘ruimte voor kunst.

De doorbraak naar de westerse wereld kwam in 2016 toen het collectief uitgenodigd werd om het kunstevenement Sonsbeek in Arnhem te organiseren. Dat werd Sonsbeek 16, transACTION. De interacties en ‘uitwisselingen’ tussen de geselecteerde kunstenaars en het publiek stonden centraal. De bezoeker was (liefst) geen passieve toeschouwer, maar een actieve, sociale geëngageerde deelnemer. Sonsbeek 16 lijkt hiermee, weliswaar op veel kleinere schaal, een voorproefje te zijn geweest voor Documenta 15.

‘Make friends, no art’

Documenta 15 telt 32 locaties en 67 deelnemers, allen collectieven, die op hun beurt weer andere kunstenaars en collectieven uitnodigden, waardoor er honderden kunstenaars aan deze documenta deelnemen. De nadruk ligt niet op tentoonstellen van kunst, maar op het proces om gezamenlijk ‘iets’ tot stand te brengen, dat naar het resultaat leidt. Het proces is leidend in deze optiek en belangrijker dan het uiteindelijke resultaat. De kracht om het ‘collectief’ te doen staat centraal.

Tijdens mijn bezoek aan de Documenta moest ik kiezen wat ik wilde zien. Ik had kranten doorgenomen en op internet gezocht wat aangeraden werd. Ieder artikel had zo zijn eigen ‘pareltjes’. Het aanbod was erg groot. Alles zien was geen optie. Een driedaags bezoek aan zo’n groot evenement is eigenlijk te kort. Meedoen aan workshops, ‘walks and stories’ of andere collectieve activiteiten zaten er bij voorbaat niet in, terwijl dat eigenlijk een belangrijk onderdeel is van deze documenta.  

Mijn ticket kocht ik op station Wilhelmshöhe, omdat ik daar in de buurt verbleef. Met een geldig ticket kun je gratis gebruik maken van het openbaar vervoer (het dragen van een mondkapje is verplicht). Plattegronden en verschillende info-boekjes liggen overal voor het oprapen.

Allereerst ging ik naar het centrale plein van de documenta: Friedrichsplatz. Het enorme spandoek ‘People’s Justice’ van het Indonesisch collectief Taring Padi, gemaakt in 2002 als reactie op de militaire dictatuur onder president Soeharto, was weggehaald vanwege twee antisemitische karikaturen op het doek. De wayang-kardus, de gekleurde bordkartonnen poppen van gerecycled karton, die verwijzen naar de cultuur van protest en demonstraties, stonden er ook niet meer. Het plein zag er leeg uit. De breedvoerige aandacht en de commotie die rond het doek ontstonden zal menig kunstliefhebber niet zijn ontgaan! Die mediastorm is nu enigszins geluwd. Jammer dat deze verwarring Documenta 15 overschaduwd heeft en geleid heeft tot het aftreden van de directeur-generaal van de Documenta Sabine Schormann.

Het was geruststellend dat de twee eiken, van de 7.000 eiken van kunstenaar Joseph Beuys (1982, Documenta 7), als sociale sculpturen, nog wel stevig op het plein voor het Fridericianum stonden.   

Het Fridericianum doet in deze documenta dienst als grote, gezellige huiskamer en infocentrum waar Lumbung-kunstenaars en hun gasten kunnen verblijven en bezoekers samenkomen (voor kinderen is er RURUkids). Er is veel te zien. Naast workshops zijn er archieven die een ander perspectief laten zien dan het dominante westerse perspectief. ‘The Black Archives (Amsterdam), Asia Art Archive, Gudskul (educatief kennisplatform, voor de gelegenheid omgedoopt in Fridskul), Project Art Works (‘outsider-art’), aandacht voor de geschiedenis van de Roma in Europa, en werk van filmers en kunstenaars en nog veel meer. In de kelder is het labyrintisch werk ‘Chilltan’ (Gedaanteverwisselaars) te zien van de Oezbeekse kunstenaar en filmer Saodat Ismailova. Haar werk loopt door een reeks onderling verbonden ruimtes van de kelder. Zo combineert zij film, performance en ruimtes.

De tent van de Australische kunstenaar Richard Bell, de ‘Aboriginal Embassy’, waar hij al sinds 2013 de wereld mee rondreist, staat aan de rand van het plein (waar ook trommelconcerten worden gegeven).

Er zijn twee tentoonstellingen te zien van  INSTAR, Instituto de Artivismo Hannah Arendt, over censuur en onderdrukking door autoritaire regimes als Cuba.

Het Thaise Baan Noorg is een non-profit organisatie, die (praktijk)kennis tussen de verschillende gemeenschappen in Kassel en het Thaise Nongpho mbt ecologische systemen wil bevorderen. Hun artistieke doel is om jongeren te bereiken via een modern beschilderde skateboardhelling, waar iedereen op mag skaten en via een schimmenspel de geschiedenis van het thuisland te vertellen, met verhalen uit de Ramayana en uit de sprookjes van de gebroeders Grimm.

Britto Arts Trust, een collectief uit Bangladesh heeft, gezamenlijk met deelnemers van workshops uit Dhaka, een indrukwekkende Bazaar en Supershop ingericht (Rasad.2022) naar bestaande modellen met echte specerijen en zaden en ‘nep-producten’ met kritische opschriften van keramiek, metaal, papier, stof, borduur- en haakwerk.

Buiten is een ‘sociale keuken’ (pakghor) ingericht, waar je thee kunt drinken en eten kunt maken volgens recepten uit de multi-culturele keukens van de inwoners van Kassel. Fijnproevers worden uitgenodigd om deel te nemen aan dit project.

In het Stadscentrum is de Sundanese Agus Nur Amal pmtoh neergestreken in het Grimmwelt-museum met zijn tentoonstelling ‘Tritangtu’, waarin het mystieke, het rationele en het natuurlijke samenkomen. Agus Nur Amal, kunstenaar, verhalenverteller en muzikant, gebruikt plastic huishoudelijke voorwerpen en afgedankt huishoudelijk materiaal voor zijn vertelvoorstellingen. Samen met schoolkinderen uit Kassel heeft hij o.a. workshops gehouden over de rivier de Fulda. Het resultaat is in de tentoonstelling te zien.

Aanrader (tip van de ticketverkoopster!) is een bezoek aan de wijk Bettenhausen. Als je op zoek bent naar een gevoel van collectiviteit en saamhorigheid dan komt deze industriële wijk van Kassel daarvoor in aanmerking.

In het Hübner-Areal (een enorm fabrieksgebouw, waar vroeger onderdelen voor bussen, treinen en tanks werden gemaakt) is het aangenaam vertoeven. In de ‘lumbung-kios’ (winkel) worden producten van lumbung-leden verkocht.

Op houten stellages kun je films bekijken van de Argentijnse filmer Sebastian Diaz Morales en Simon Danang Anggoro alias Gentong (lid ruangrupa), waarbij vijf leden van het ruangrupa geïnterviewd en gevolgd worden.

Prominent aanwezig is het collectief ‘Fondation Festival sur le Niger’, opgericht in 2009 met als doel de voortgang van het wereldberoemde Festival sur le Niger in Mali en heel West-Afrika te waarborgen. In de Toeareg-tent kun je thee drinken en naar muziek luisteren. In de grote hal zijn muziekoptredens en worden workshops gehouden. Aan de muur hangen bijzondere mixed-media installaties met amuletten en marionetten.

«» Klik op een afbeelding voor een vergroting «»

In de rechter zijruimtes is plaatsgemaakt voor kunstenaars uit het ‘Project Art Works’ (outsiderkunst).  

Het Indonesische collectief Jatiwangi art Factory (JaF) is een initiatief geweest van kunstzinnige jongeren om de bewoners van Jatiwangi op een creatieve manier bij het dorpsleven te betrekken. De meeste inwoners werken in de terracotta-industrie en verdienen hun geld met het maken van dakpannen en voorwerpen van klei. JaF benadrukt de rol die kunst daarbij kan spelen. Er worden regelmatig bijeenkomsten geregeld waarbij bewoners, kunstenaars en het dorpsbestuur met elkaar debatteren.

In de filmzaal, achterin de grote hal, presenteert ‘Subversive Film’ een filmprogramma samengesteld uit een grote hoeveelheid archiefmateriaal van revolutionaire beelden, die gedurende veertig jaar door een ‘solidariteits-netwerk’ in Tokyo zijn bewaard.  

In de kelder van het Hübner-Areal heeft de Indiase kunstenaar Amol K Patil zijn plek gevonden met zijn installaties, films, performances (‘Sweep Walkers”) en verrassende sculpturen en schilderijen.

In Hallenbad Ost toont het Indonesisch collectief Taring Padi een retrospectief met meer dan 100 werken uit de afgelopen 22 jaar, waaronder spandoeken, houtsnedeposters en wayang kardus, de levensgrote kartonnen poppen van gerecycled materiaal.

Het Instituut Taring Padi werd opgericht in 1998 door een groep progressieve kunststudenten en activisten als reactie op de Indonesische politiek tijdens het Reformasi Tijdperk. In 2002 werd Taring Padi een collectief. De figuren, vaak karikaturaal afgebeeld, tonen vaak de woede van een onderdrukt volk. De collectieve en individuele kunstproducties omvatten straatprotesten en -optochten, workshops, kunstcarnavals, demonstraties en tentoonstellingen. De ‘wayang kardus’ is een belangrijk onderdeel van de artistieke praktijk van Taring Padi.

Op het terrein van Hallenbad Ost kun je trouwens heerlijk buiten zitten en wat eten en drinken bij de ‘foodtrucks’, onder de 17 bomen van Joseph Beuys.

Documenta 15 organiseert ook een ‘Fulda Walk’, een wandeling langs de rivier de Fulda. De afstand is een kleine 5 kilometer. Deze wandeling kun je natuurlijk ook, zoals ik heb gedaan, op eigen gelegenheid maken.

Eén van de verstilde pareltjes langs deze route vind ik het werk van de Vietnamese filmer en kunstenaar Nguyen Trinh Thi in de oude verdedigingstoren, Rondell. Haar project is gebaseerd op de autobiografische roman ‘Tale told in the Year 2000’ van Bùi Ngoc Tãn, die de omstandigheden in interneringskampen beschrijft. De roman is tot op de dag van vandaag verboden in Vietnam.

Er klinken fluittonen door de ruimte, die soms onheilspellend klinken en soms magisch. De geluiden, opgewekt door de wind, komen via livestream uit het Vietnamese bos.

Aan de buitenmuur van Rondell, boven de rivier, hangt het doek ‘The Refugees’ van Taring Padi.

De Walter-Lübcke-Brücke ligt links van de Rondell en is vernoemd naar de districtspresident van Kassel, die in 2009 vermoord werd door een rechtse-extremist. Halverwege de brug is de lichtsculptuur ‘Blue Dancer’ te zien van de Japanse kunstenaar Kazuo Katase (hoort niet bij de documenta, wel heel bijzonder!). Aan de overkant heeft Black Quantum Futurism (BQF) uit Philadelphia in het water een interactieve installatie ontworpen ‘The Clepsydra Stage’ (een geluids-sculptuur), die reageert op bewegingen van bezoekers.

Verder is langs de Fulda, bij bootverhuur Ahoi, het werk te zien van de Taiwanese kunstenaar Chang En-man ‘Flooting System for Snails’. Zij heeft de ramen van het boothuis en de wachtkamer versierd met glas in de vorm van moerbeibladeren. De kunstenaar onderzoekt het verband tussen de geschiedenis van het imperialisme en de Taiwanese inheemse bevolking. Verderop is een deel van het terrein ingericht door ‘OFF-Biënnale Budapest’, waar iedereen wordt uitgenodigd om nieuwe modellen van de samenleving te bouwen, samen met scholieren uit de buurt.

Over de brug aan de andere kant van de Fulda in het Karlsauepark, leidt een smal pad je naar de ‘Kas’ van Más Arte Más Accíon (MAMA, een culturele non-profitorganisatie uit Colombia), die zich richt op klimaatsveranderingen en ontbossingen door de bewoners van het regenwoud in verbinding te brengen met bewoners uit de bossen van Duitsland. De installatie van MAMA in het Greenhouse bestaat uit boomstammen en boomschors, inclusief een geluidscollage (‘Whispers of the Bark Beetles’, 2022).

In de buurt van de ‘Kas’ bevindt zich de ‘Composthoop’ (eigenlijk een hout-depot). Het Argentijnse collectief La IntermundialHolobiente (kunstenaar Claudia Fontes, filosoof Paula Fleisner en schrijver Pablo M. Ruiz), werkt op het snijvlak van filosofie, beeldende kunst en literatuur. Zij zochten naar een authentieke plek in het park en nodigden veertien Argentijnse kunstenaars en schrijvers uit om hier samen op polyfone (meerstemmige) wijze aan het boek ‘The Book of Ten Thousand Things’ te werken.

Op de grote Karlswiese (weide), richting Orangerie, is een aantal interessante ‘kunstwerken’ te zien. De kunstenaars Cao Minghao en Chen Jianjun werken en wonen in Chengdu. In de opvallende zwarte Nomadische tent van geweven yakhaar vlak voor de Orangerie geven zij presentaties en workshops. En kun je de video ‘Grass, Sand and Global Environmental Apparatus’ bekijken.

Cinema Caravan (Rai Shizuno) & Takashi Kuribayashi, een groep vrienden uit het Zushi-gebied in Japan. De kunstenaars worden gedreven door het motto ‘Make friends, no art!’ Er is een openluchtbioscoop met bar, een kruidenstoomsauna in de vorm van een kernreactor (Genki-Ro 2021) en het Yatai Trip Project, dat gebruik maakt van een mobiele eetkraam om spontane ontmoetingen onder een klamboe te regelen. De Japanse uitdrukking: ‘kaya no soto’ (buiten de klamboe) betekent dat je ergens ‘binnen’ of ergens ‘buiten’ staat.

Vlakbij deze tenten staat de bronzen boom ‘Idee de Pietra’ van Giuseppe Penone (Documenta 13, 2012).

The Nest Collective uit Nairobi, opgericht in 2012, vestigt met hun opzichtige textielbalen bijzondere aandacht voor hun kunstproject ‘Return to Sender’.

Het transport van afval, e-waste en textiel naar de landen van het Zuiden, dragen bij aan de vernietiging van het milieu en de economie. Het collectief besteed vooral aandacht aan de hedendaagse stedelijke ervaringen in Afrikaanse landen en stelt de zichtbare negatieve gevolgen van de verstedelijking aan de kaak. Hun imposante installatie laat een onheilspellende hoeveelheid rotzooi zien, die in Afrikaanse landen gedumpt wordt (soms met de ‘beste bedoelingen’). De gekleurde afvalbergen van overtollige kleding voor de Orangerie, is in Kenia de realiteit van de dag.

Ik heb wegens tijdgebrek verschillende locaties noodgedwongen links laten liggen, waar ik natuurlijk spijt van heb o.a. in Bettenhausen het ‘Sandershaus’, in het centrum: het Ottoneum, FAFSWAG in het Stadtmuseum, KaZimKuBA, WH22 en Hafenstrasse 76 en bijna alle muzikale optredens in het Nordtstadt-Park, langs de Hiroshima Oever en op zoveel andere locaties in Kassel. Ook zou ik veel langer en met meer aandacht in het Fridericianum doorgebracht hebben.  Ik vond het jammer dat ik niemand van ruangrupa of van de andere collectieven gezien en/of gesproken heb. De gerichtheid op het individu i.p.v. aandacht voor het collectief, is in de westerse wereld een veel grotere vanzelfsprekendheid, dan voor de landen uit de ‘Global South’. Het is goed om ‘met eigen ogen’ te zien, dat je door gezamenlijke inspanningen en het geloof in de kracht van het collectief tot mooie initiatieven kunt komen. Toch gaf dat bij mij ook wat spanning en verwarring, omdat ik mijn eurocentrische blik niet zomaar naast me neer kon leggen. Ik voelde me daardoor soms een buitenstaander, die aan de zijlijn bleef staan en geen mogelijkheid zag om me ‘aan te sluiten’.  

Spontaan meedoen en je welkom voelen, is iets wat we misschien een beetje zijn kwijtgeraakt. Daar moeten we ons dan maar overheen zetten en meteen proberen om die westerse bril (even) af te zetten, dat maakt een bezoek aan documenta fifteen 32 keer leuker.

Ik heb bewondering voor het Indonesische kunstenaarscollectief ruangrupa en alle betrokken collectieven en kunstenaars die, ondanks de enorme beperkingen van  het corona-tijdperk (ook op het gebied van transport en logistiek) en zich met zoom-sessies moesten behelpen, er een bijzondere ‘Lumbung-Documenta’ van hebben gemaakt.

Zou het accent van de autonome, individuele kunstenaar naar kunstcollectieven, met meer aandacht voor de brede sociale en economische context, door de aanzet in deze Documenta inderdaad verschoven zijn?   

Bekijk ook de website van Documenta 15 en de actuele activiteiten: https://documenta-fifteen.de/en/

Foto’s Fenny Vlietstra, met dank aan de Kunstenaars en Documenta.